Мигрень касаллиги хакида маълумот

Дунё аҳолисининг ҳар еттинчи кишисига мигрень бегона эмас. Унинг аломатлари ҳақида қадимги юнонлар ҳам ёзиб қолдиришган. Қадимги дунё одамлари касаллик келиб чиқишида ёвуз руҳларни айблашган ва уларни ҳайдашга уриниб, одам бош суягида тешикча очишган. Ҳозирги кунда мигрень ҳақида билганларимиз аввалги даврникидан кўп ҳам фарқ қилмайди, аммо даволашнинг инсонпарвар йўллари мавжуд.

Мигрень нима?

Мигрень — ирсий касаллик бўлиб, асосий белгиси бошда тўхтаб-тўхтаб тутадиган оғриқдир, у пульсни ёдга солади. Унга доимо кўнгил айниши, эшитиш ва кўриш таъсирчанлиги ортиши қўшилади: одатий шовқин ва майин ёрқинлик ҳам ғашга тегади, кескин туйилади. Аммо барча белгилар бир вақтда содир бўлмаслиги мумкин. Мигреннинг биринчи аломатлари ёшликдан пайдо бўлади, масалан қизларда балоғатга етиш даврида ёки 20 ёшда. Энг юқори чўққи 30-40 ёшда кузатилади. Ёш ўтиши билан мигрендан азият чекувчилар сони камайиб боради.

Мигрень 4 соатдан 72 соатгача чўзилади ва турли давомийликка эга. Унинг бир ойда 15 кундан кам давом этиши эпизодик турга мансубдир. 15 кундан ортиқ давом этиши сурункали мигрень деб аталади. Уларнинг даволаш режалари ҳам мутлақо фарқли.

Аурали мигрень тури ҳам мавжуд. Аура — бош оғриғи пайдо бўлишидан аввал қисқа муддатли неврологик бузилишлар кузатилади: бош  айланиши, кўриш қобилияти вақтинча бузилиши, ҳаракат секинлашиши. Булар ярим соатда ўтиб кетади ва сўнгра бош оғриғи бошланади. Ҳаракат секинлашиши деганда панжа, билак, юз, тил қотиб қолиши тушунилади. 

Мигреннинг баъзи турлари (масалан, тананинг бир томонида ҳолсизлик билан намоён бўлувчи гемиплегик тури) бир гендаги мутация туфайли юзага келади. Шу сабабли, инсон нейронлар гиперҳаракатчанлигига мойил бўлади. Бу шуни англатадики, миянинг ҳиссий тебранишларга жавоб берувчи соҳалари осон қўзғалади.

Аммо мигреннинг аксарият турлари полигендир, яъни касаллик бир неча генлар омилида пайдо бўлади. Мигрень ташқи қўзғатувчиларга боғлиқ бўлиши ҳам мумкин: очлик, уйқу етишмаслиги, хавотирланишлар.

Олимлар неврологик жараёнлар устида ҳали ҳам иш олиб боришяпти, аммо жумбоқнинг бир учи аллақачон ечилган. Масалан, мигрень сабабларидан бири бўлган қон томирлари кенгайишининг олдини олувчи янги дори воситалари ишлаб чиқилган.

Нима учун унинг қаердан келиб чиққани маълум эмас?

Олимлар мигренни тадқиқ қилишга киришганига кўп вақт бўлгани йўқ. Аксарият шифокорлар ташвишланишга мойил ва стрессни енголмайдиган инсонларда учровчи ушбу психосоматик касаллик эркакларга нисбатан аёлларга кўпроқ таъсир кўрсатишга ишонишган ва ишонишмоқда. Шу сабабли унга жиддий эътибор берилмаган.

Бундан ташқари, мигреннинг асосий белгиси оғриқдир ва у субъектив ҳиссиёт ҳисобланади. Уни ўлчаш имконсиз, шунинг учун ҳам одамлар оғриқ борлигига ишонишлари қийин бўлади. Яна бир сабаб, хуружлар бошланади ва ўтиб кетади, улар ўртасидаги танаффусларда бемор соғлом кўринади.

Мигренни ўрганиш ишлари 1960 йилда «Метисергид» препарати сотувга чиққани сабабли бошланди. Ундан хуруж такрорланиши олдини олиш мақсадларида фойдаланишган. Ҳозирда бошқа таъсирлари борлиги сабабли ушбу доридан фойдаланилмайди, аммо у касалликни ўрганишда ёрдам берган. Мигрень сабабларини психологиядан қидириш тўхтатилган, чунки физиологик далиллар аниқланган.  

Дорилар кўп. Мигрень кенг тарқалган, йиллаб давом этади — бу фармокомпаниялар учун олтин конидир. Дори ишлаб чиқарувчилар илмий тадқиқотларни молиялаштириб ҳам туришади. Аммо етарли эмас, айниқса бошқа касалликлар учун ажратилган воситалар билан солиштирганда катта фарқ келиб чиқади.

Мигрендан фақат аёллар азият чекишадими?

Мигрень икки жинс вакилларига бирдек шикаст етказади, бироқ статистикага назар ташлайдиган бўлсак, унга аёллар тез-тез дуч келишини кўриш мумкин. Мигрендан азият чекувчилар дунё аҳолисининг 30 фоиз қисмини ташкил этади, аёллар эркакларга нисбатан деярли 3 баробар кўп.

Олимлар бунга менструал цикл гормонлари айбдор деб тахмин қилишмоқда. Циклнинг иккинчи фазасида эстроген ва прогестерон миқдори кескин тушиб кетиши мигренга туртки бўлади. Вақт ўтиши билан гармонлар камаяди, уларнинг даражаси ўзгармайди, шунинг учун менопаузалар вақтида мигрень кучсизланади ва ўтиб кетади.

Аёлларда мигрень ташхиси кўп аниқланишининг сабаби улар шифокор қабулига тез-тез боришади ва бош оғриғидан шикоят қилишади. 

Менда мигрень бор. Нима қилишим керак?

Аввало шифокор қабулида бўлиш ва ташхисни аниқлаштириш керак: ҳар қандай бош оғриғи ҳатто у жуда кучли бўлса ҳам мигрень бўлавермайди. Шифокор енгиллаштирувчи дори ва хуружлар профилактикаси учун воситалар, масалан антидепрессантлар тавсия қилиши мумкин.

Сўнгра, нима хуружга туртки бўлганини билиш лозим, яъни сиздаги мигрень триггерлари айнан қайсилар эканлиги аниқланади.

Энг кўп тарқалган триггерлар:

• стресс;
• уйқу етишмаслиги;
• баъзи маҳсулотлар: шоколад, шакар, кофе, тузланган озиқ-овқатлар, пишлоқ, цитрус мевалар;
• алкоголь;
• ўткир ҳид, шовқин, ёруғлик;
• ўта оғир жисмоний юклама;
• ҳаво ўзгаришлари.

Ушбу триггерларни ҳаётингиздан чиқариб ташлашга ҳаракат қилинг. Чеклаш имкони бўлмаса, тайёрланинг. Агар мигрень яқинлашиб келаётгани сезсангиз, унга енгилиб ўтирмасдан шифокор сизга тавсия этган дори воситасини қабул қилинг. Бир неча соатга тинч ва осойишта бўлишга урининг. Вақтида олди олинса, мигрень сизни четлаб ўтиши мумкин. Қилаётган ишингиздан оз муддатга дам олинг ва шу тариқа ўзингизни бош оғриғидан бир неча кун азоб чекишдан асранг. 

Олдини олиш имконсиз бўлиб бош оғриғи юзага келса, ўзингизга қулай шароит яратинг: сокинлик ва хотиржамликда чой ичиб ҳордиқ чиқаринг. Ёрдам бера олувчи муолажани бажаринг: пешона соҳасига совуқ компресс, массаж, ванна қабул қилиш.

Бош оғриғи қачондир тўхтайдими?

Катта ёшда ўтиб кетиши мумкин. Юқорида таъкидлаганимиздек, мигреннинг энг юқори даражаси инсоннинг ишчанлиги айнан ортган 30-40 ёшда кузатилади. Ёш ортган сари кучсизланади.
Клиник амалиётда катта ёшли одамлар ўз ёшликларидаги каби қаттиқ бош оғриғидан жуда кам ҳолатларда шикоят қилиши кузатилган.

Мигрен қўзғатувчи жараёнлар йил ўтган сайин ўз интенсивлигини йўқотади деган фикр мавжуд. Қон томирлари ўз эластиклигини йўқотади ва шунинг учун томирлардаги носозликлар туфайли юзага келувчи хуружлар олдингидек кескин бўлмай қолади.

Хуружлардан қандай қутулиш мумкин?

Мигренни даволаш имконсиз. Лекин уни назоратга олиш мумкин — хуружларни енгиллаштириш. Бунинг учун оддий оғриқ қолдирувчилардан фойдаланилади. Айнан мигрень хуружларига мўлжалланган триптан гуруҳига кирувчи препаратлар буюрилиши ҳам мумкин. Бироқ 30-40 фоиз беморлар унинг таъсирини сезишмайди, айниқса биринчи марта тавсия берилган ва бемор ўзига мос препаратни топиб олмаган бўлса, шу ҳолат кузатилади. Бундан ташқари, триптанлар оғриқни секин босади. Дори ўз кучини кўрсатиши учун 45-90 дақиқа кутиш керак. Афсуски, ўтган аср 90-йилларида яратилган триптанлар мигрень учун энг янги дори воситаси бўлиб турибди. 

Мигренни даволаш йўли қачон топилади?

Бу номаълум. Фармокомпаниялар ва турли мамлакатлар ҳукуматлари мигренга қарши таъсирга эга восита яратиш устида қайғуришмоқда. 

Аниқланишича, қон томирларини кенгайтирувчи CGRP нейротрансмиттерлари даражаси мигрень вақтида кескин кўтарилади. Унга тўсқинлик қилувчи CGRP- рецепторлари антагонистларини синаш жараёнлари ўтказилмоқда. Аммо хурсанд бўлишга жуда эрта.

Ҳозирги кунда мигрень беморга сезиларли даражада ноқулайлик ва жуда катта салбий ижтимоий-иқтисодий таъсирга сабаб бўлувчи касаллик бўлиб қолмоқда. Ҳисоб-китобларга кўра, биргина мигреннинг ўзи иқтисодиётга йилига 111 миллиард долларга тушади. Бу рақам шифокор тавсиялари нархи, дорилар, тадқиқотлар учун ажратилган сармояларга қараб ҳисобланмаган, унинг негизида мигрендан азоб чекаётган инсонларнинг ўз иш жойида самарадорлиги тушиб кетиши ёки умуман ишга бормаслиги ётибди.

Интернет материаллари асосида Н.Қаршиева тайёрлади

Migren – uzoq davoma etuvchi, intensiv, ba’zida chidab bo‘lmas darajadagi kuchli bosh og‘rig‘idir. Kasallik koʻpincha ayollarda uchraydi. Bunga asosan qon-tomir tonusini boshqarib turuvchi nerv ishining buzilishi, koʻpincha oilada va naslda boʻlgan qon-tomir kasalliklariga beriluvchanlik sabab boʻladi.

Migren insonning uyqusi, dam olishi, uning shaxsiy hayoti va hayot sifatini pasaytiruvchi kasallikdir. Bu patologik holatni qanday bartaraf etish mumkin, degan savollar ko‘pchiligimizni o‘ylantiradi. Shuni hisobga olib, quyida zamonaviy tibbiyot va qadimiy tabobat usullari yordamida migrenni bartaraf etish haqida batafsil to‘xtalib o‘tamiz.

Migren oʻzi nima va u qanchalik darajada xavfli?

Xalq orasida migren kasalligini – aristokratlar kasalligi deb aytiladi, yaʼni kuda koʻp boʻsh vaqti boʻlgan insonlarda koʻp kuzatiladi, degan fikr mavjud. Aksincha, doimo ish faoliyati bilan shugʻullnuvchi insonlarda esa migren kasalligi hech qachon kuzatilmaydi. Ammo, bu fikr nisbiydir.

Migren ba’zi bemorlarda balog‘atga yetish davridan boshlanadi. Kasallik xuruji odatda asabiylashish yoki o‘ta charchash oqibatida yuz beradi. Xurujning tutush muddati, sababi, og‘ir-yengilligi yosh o‘tishi bilan o‘zgara boradi. Bu holatning qaysi tarafga o‘zgarishi bemorning turmush tarziga, dam olish rejimiga, to‘g‘ri ovqatalishiga, mehnat sharoitiga bog‘liq.

Migren belgilari

Migren – boshning barcha sohasidagi ogʻriqlar bilan namoyon boʻladigan patologik holat. Ammo, inson charchagan vaqtida yoki gipertoniya natijasida kelib chiqadigan bosh ogʻriqlari migrenda kuzatiladigan ogʻriqdan ancha farq qiladi.

Ogʻriq lokalizatsiyasi. Ogʻriq joylashuvi kasallikning nomini aks ettirib turadi: migren – fransuz tilidan olingan boʻlib (gemikraniya) – boshning yarim qismi degan maʼnoni anglatadi. Migrenda kuzatiladigan ogʻriq odatda boshning bir yarim sharida yoki uning maʼlum bir sohasida seziladi. Qadimiy yunon tibbiyotida migren kasalligi – “boshning ikkiga boʻlinishi” deb yuritiladi, bu ham haqiqatdan yiroq emas.

Ogʻriq xarakteri. Migrenda ogʻriq doimiy pulsatsiyali (loʻqillovchi) xarakterga ega boʻladi. Koʻpchilik bemorlar migrenda kuzatiladigan ogʻriqni tish ogʻrigʻida seziladigan ogʻriq kabi boʻladi deb taʼkidlaydilar.

Ogʻriq kuchi. Migren xuruji insonni mehnat faoliyatini pasaytirib yuboradi, inson foydali ish darajasi tushib ketadi. Bu holat yorugʻlik yoki shovqindan qoʻrqish bilan birga kechishi mumkin, yaʼni kuchli yorugʻlik va baland shovqin bosh ogʻrigʻini kuchaytirib yuboradi.

Migren kelib chiqish mexanizmi

Migren kasalligi qadimdan maʼlum boʻlsada, ogʻriq kelib chiqish sababi hali hanuz toʻliq oʻrganilmagan. Migrenda ogʻriq bosh miya ichki bosimi oshishi, arterial qon bosimi oshishi, bosh miya oʻsmalari va bosh miya jarohatlari bilan bogʻliq boʻlmaydi. Ayrim nazariyalarda migren insult kasalligi oʻtkazilgandan keyin rivojlanadi deyiladi.

Hozirgi zamonaviy tibbiyot sohasida migren rivojlanishini tushuntirib beruvchi bir qator nazariyalar mavjud, ularning barchasi bosh miya qon tomirlari bilan bogʻliq muammolarni ilgari surishadi. Aynan shu sababli ham migrenda kuzatiladigan ogʻriq xarakteri pulsatsiyali (loʻqillovchi) boʻladi.

Ogʻriq bosh miya qon tomirlari spazmi natijasida kelib chiqadi, yaʼni bosh miyaning maʼlum bir qismida qon aylanishi buziladi, aynan shu sababli migrenda kuzatiladigan ogʻriq aniq bir lokalizatsiyaga egadir. 

Yana bir boshqa nazariyada qon tomirlar turli xil qisqarishi ogʻriq bilan namoyon boʻlishini qayd etadi.

Migrenga olib keluvchi sabablar va moyillikni oshiruvchi omillar

Uzoq muddat davomida migren kasalligi bilan aziyat chekadigan bemorlarni kuzatish va maʼlumotlar yigʻish natijasida bosh ogʻrishiga olib keluvchi bir qator omillar oʻrganib chiqilgan. 
Ular quyidagilar:

Migren turlari

Migren Xalqaro klassifikatsiya boʻyicha quyidagicha tasniflanadi:

• Oddiy migren (aurasiz migren) – lokalizatsiyalangan pulsatsiyalovchi ogʻriq. Eng koʻp tarqalgan migren turi boʻlib, bemorlarning katta qismi shifokorga murojaat qilmaydi va bu kasallikni odatiy bosh ogʻrigʻi deb qabul qiladilar (zoʻriqish tufayli kelib chiqadigan bosh ogʻriqlari).

• Klassik migren (aurali migren) – bunda ogʻriq xuruj qilishi boshlanishidan avval ayrim belgilar yuzaga chiqadi. Aurada belgilar individual boʻladi va turli xil namoyon boʻladi, masalan koʻrish bilan bogʻliq boʻlgan oʻzgarishlar (koʻz oldida toʻlqinlar, turli xil dogʻlar, koʻz oldida kuchli yorugʻlik), ovoz bilan bogʻliq oʻzgarishlar (quloqlarda shovqin), nerv tizimi bilan bogʻliq belgilar (bosh aylanishi), hid bilish va taʼm bilish bilan bogʻliq oʻzgarishlar. Kam holatlarda muvozanat saqlash buzilishi, koʻrinayotgan jismlarning shakli va oʻlchamini farqlay olmaslik, ulargacha boʻlgan masofani aniqlashdagi kamchiliklar (Alis sindromi). Baʼzida aura xavotirlanish hissi paydo boʻlishi bilan ham kechadi.

• Migrenoz status – davomli ogʻriq hissi, uyqu va dam olishdan soʻng ham oʻtib ketmaydigan, baʼzida sutkalar davomida davom etuvchi patologik holat.

• Asoratli migren – koʻpincha hushdan ketish, koʻngil aynishi, qayt qilish va epilepsiya (tutqanoq) bilan namoyon boʻluvchi migren turi. Kam hollarda migren xuruji bosh miyada qon tomirlar yorilishi (insult) bilan asoratlanishi ham mumkin (migrenoz insult).

• Spetsifik migren – bu turdagi migren xurujlari kam uchraydigan retinal migren (koʻzning bir yoki har ikkisida ham dogʻ paydo boʻlishi), oftalmoplegik migren (koʻz nervida ogʻriq) va boshqa belgilar bilan namoyon boʻluvchi belgilar bilan kechadi.

Migren oqibatlari

Yuqorida qayd etib oʻtilganidek uzoq muddat davom etgan migren xurujlari migrenoz insult bilan asoratlanishi mumkin. Bosh miyadagi qon tomirlar spazmi natijasida qon tomir ichida qon oqimining toʻxtab qolishi va atereskleroz blyashkalar hosil boʻlishi bosh miyada ishemiya keltirib chiqaradi.

Diqqat, muhim!
Bosh miyaning aniq bir sohasida pulsatsiyali ogʻriqlar boʻlishi bosh miyada anevrizm rivojlanayotganidan darak boʻ​lishi mumkin.

Odatda migren aytarli jiddiy asoratlarga olib kelmaydi, shunchaki inson hayot tarzidagi koʻpgina noqulayliklar tugʻilishiga sabab boʻladi, masalan uyquning buzilishi, hayot sifatining pasayishi va toʻliq dam olmaslik. Migrendan aziyat chekuvchi insonlarda statistika boʻyicha uch barobar koʻproq depressiya holatlariga tushish qayd etiladi. Shu kabi muammolarning oʻzi ham migren kasalligiga jiddiy eʼtibor qaratish kerak ekanligini bildiradi.

Kasallikning tarqalish darajasi va xavf guruhidagi insonlar

Migren kasalligini davolash

Boshqa kasalliklar kabi migren ham bemorlar shikoyatlariga asoslangan holda tashxislanadi. Migrenda kuzatiladigan belgilarga barmoqlarning qizarishi, barmoqlarning sovuq boʻlishi (Reyno sindromi), kaftning terlashi, yuz mushaklari qoʻzgʻaluvchanligi oshishi (Xvostek simptomi) kabilar ham yuzaga chiqishi mumkin. 

Medikomentoz davo

Migren kasalligini davolashda doir preparatlari ogʻriq hissini yoʻqotishga xizmat qiladi. Aura bilan kechuvchi migrenda kasallik belgilari xuruj qilish boshlanishidan avvalroq ogʻriq qoldiruvchi preparatlarni qabul qilish imkoni boʻladi. Migren kasalligini bartaraf etishda foydalaniladigan preparatlarni bir necha guruhlarga boʻlish mumkin, ular quyidagilar:

Nomedikomentoz davolash

Migren kasalligi qadimdan maʼlum boʻlsada, bu patologiyadan toʻliq qutulish yoʻli hali hanuz topilgani yoʻq. Shunday boʻlsa ham migrenda kuzatiladigan ogʻriq hissini kamaytirish va qoʻshimcha belgilar rivojlanmasligining oldini olishning bir qancha usullari topilgan. Ayniqsa, qadimiy Xitoy tibbiyoti bu borada yetakchi ustunlikka ega.

Migren bilan kurashishda qadimgi Xitoy tibbiyoti asosan fizioterapevtik muolajalarga yoʻnaltirilgan. Bunda ogʻriq hissini bartaraf etish va belgilarni kamaytirishga erishish mumkin. Davo muolajalari sekin-astalik bilan olib boriladi, yaʼni muolajalar davomiyligi, kuchi va dozasi kamdan boshlanadi va koʻpaytirilib boriladi, albatta bunda davoning samaradorligi baholanib boriladi.

Kasallik belgilari xuruj qilgan vaqtda davo muolajalari ogʻriqni yengillashtirishga, agar kasallik xuruj qilmayotgan boʻlsa, boʻyin sohasi mushaklarini boʻshashtirish va qon tomirlar spazmini bartaraf etishga qaratiladi.

Migren xurujini bartaraf etish usullari

Agar migren xurujidan qutulishning imkoni boʻlmasa, unda xuruj vaqtida kuzatiladigan ogʻriq hissini kamaytirish mumkin. Bunda xurujning davomiyligi va kuchiga asoslanish lozim.

Kuchli boʻlmagan ogʻriq, bir sutkagacha davom etsa – nosteroid yalligʻlanishga qarshi vositalar va analgetiklar (ibuprofen, asetil salitsil kislota) dan foydalanish mumkin. Ayniqsa, preparatlarning rektal shamchalar shakli yaxshi samara beradi. Parasetamol, metamizol natriy, naproksen, drotoverin gidroxlorid, fenobarbital, kofein saqlovchi preparatlardan foydalansa ham boʻladi.

Bir necha sutka davom etuvchi migren xuruji – bunday vaziyatda triptan guruhi preparatlaridan foydalanish mumkin – zolmitritin, eletriptin, sumatriptan. Bu vositalar qon tomirlarni toraytiradi va bosh miyada serotoninga boʻlgan sezuvchanlikni kamaytirdi.

Bemor xurujni yengillatish yoki to‘xtatish uchun uning belgilari paydo bo‘lishi bilan shakarli kofe, achchiq choy ichib, issiq o‘ralib yotishi, hamda yotoqxonada yorug‘likni kamaytirish, shovqinsizlikni ta’minlashi lozim.

Bosh ogʻriqlari profilaktikasi

Migren kasalligi profilaktikasida – ogʻriqqa sabab boʻluvchi omillardan himoyalanish kerak boʻladi. Toʻgʻri kun tartibi, uyqu vaqti va davomiyligi, mehnat qilish va dam olishni tartibga solish, asabiylashishdan saqlanish hamda stress holatlariga tushmaslik katta ahamiyat kasb etadi.

Serotonin ajralib chiqishini oshiruvchi ayrim mahsulotlardan cheklanish ham migren xurujlarini oldini olishda katta rol oʻynaydi, masalan dudlangan mahsulotlar, pishloq, shokolad va spirtli ichimliklar.
Migren kasalligi inson sogʻligʻiga va ijtimoiy hayotiga salbiy taʼsir koʻrsatishini unutmang, shu sababli sababsiz bosh ogʻrishi kuzatiladigan boʻlsa darhol shifokorga murojaat eting.

Diqqat! Maqolada nomi sanab o‘tilgan preparatlar, faqatgina tanishish maqsadida keltirib o‘tilgan. Har qanday kasallikda har bir bemorning umumiy ahvolidan kelib chiqib shifokor davolash rejasini tuzib chiqadi. Kasallikning belgilari kuzatilsa, darhol shifokorga murojaat qilish shart. 
Zero, salomatligingiz o‘z qo‘lingizda! Salomat bo‘​ling!

Mavzuga aloqador maqolalar:

• Bosh og‘rishi – sabablari, belgilari va asoratlari
• Bosh miya ichki bosimi oshishi – sabablari, belgilari va davolash usullari
• Migrenning davosi bormi?

Maqola 09.04.2019 sanasida yangilandi.